Jak działają różne rodzaje szczepionek?

Jakie są rodzaje szczepionek i czym się różnią?

Szczepionki to kluczowy element profilaktyki zdrowotnej, „uczący” organizm, jak skutecznie zwalczać choroby zakaźne. Nauka, która zajmuje się ich badaniem i wytwarzaniem, jest nazywana wakcynologią. Mimo że jest stosunkowo nowa, to już udało się wynaleźć mnóstwo mechanizmów stymulowania układu odpornościowego, a to oznacza różne rodzaje szczepionek.

Do dyspozycji pacjentów są m.in. szczepionki żywe i zabite, które mają w składzie gotowe antygeny (substancje stymulujące odporność). Nieco bardziej innowacyjnym rozwiązaniem są preparaty wektorowe albo mRNA, które zawierają wyłącznie informację genetyczną o tym, jak wytworzyć dany antygen. 

I w pierwszej i w drugiej grupie wyróżnia się mnóstwo podtypów. Poniżej prezentujemy przejrzyste rozróżnienie, ułatwiające wybór rodzaju szczepionki do indywidualnych potrzeb pacjenta.

Szczepionki żywe i zabite – jak działają na organizm?

Jak sama nazwa wskazuje, żywa szczepionka zawiera żywe bakterie czy wirusy. Są one osłabione (atenuowane) i pozbawione zjadliwości, tj. możliwości wywołania pełnoobjawowej choroby. W ten sposób układ odpornościowy poznaje nowe patogeny, a jako że są osłabione, to bez problemu je zwalcza. Nabyta umiejętność jest później wykorzystywana w przypadku zetknięcia się z prawdziwymi wirusami czy bakteriami.

Żywa szczepionka może stanowić problem dla układu odpornościowego osłabionego ciążą, podeszłym wiekiem czy przewlekłą chorobą. Dlatego trzeba zachować szczególną ostrożność przed uodpornieniem na żółtą febrę, dengę, gruźlicę, ospę wietrzną, rotawirusy czy podaniem preparatu MMR (na odrę, świnkę i różyczkę)^[1]. Wiedza o tym, które szczepionki są żywe, jest niezbędna, by nie narażać pacjenta na infekcję.

Antygenem w zabitej (inaktywowanej) szczepionce mogą być całe patogeny albo ich fragmenty, takie jak białka czy polisacharydy. Są one bezpieczniejsze dla osób z osłabioną odpornością, ale wytworzona dzięki nim odpowiedź immunologiczna może być zbyt słaba. Z tego względu w składzie takich preparatów mogą pojawiać się adiuwanty, czyli substancję pomagającą antygenowi wywołać pożądaną reakcję organizmu^[2]. Jeśli chodzi o szczepionki zabite rodzaje wraz z opisem działania można znaleźć poniżej. 

Szczepionki skoniugowane

Tego typu preparaty zawierają antygen (zazwyczaj polisacharyd) oraz białko nośnikowe, którego zadaniem jest dodatkowe wzmocnienie odpowiedzi układu odpornościowego.

Szczepionka na pneumokoki rodzaje: preparaty zawierające 10, 13 lub 20 szczepów pneumokoków są skoniungowane i skutecznie chronią przed inwazyjną chorobą z zapaleniem płuc czy opon mózgowych.

Skoniugowane są także niektóre szczepionki przeciwko meningokokom ACWY. Co ciekawe, tego typu preparaty są w stanie ograniczać zjawisko nosicielstwa bakterii, a co za tym idzie – ograniczać liczbę zachorowań w społeczeństwie^[3].

Szczepionki rekombinowane

Tego typu preparaty powstały z wykorzystaniem inżynierii genetycznej, która zajmuje się kodowaniem białek patogenów z komórek jakiegoś gospodarza (zazwyczaj drożdży). Dzięki opisanej technologii, udało się wycofać plazmatyczne szczepionki na WZW typu B i całkowicie zastąpić je rekombinowanymi. Preparaty starego typu wymagały pozyskiwania antygenu z krwi ludzi zakażonych wirusem HBV^[4].

Dzięki rekombinacji genetycznej można też uodpornić się na brodawczaka ludzkiego. Szczepionki HPV rodzaje dwu- i dziewięciowalentne dostępne na polskim rynku skutecznie chronią przed nowotworami wywołanymi przez 2 najgroźniejsze szczepy wirusa lub aż 9 jego typów (w tym dwa najgroźniejsze). 

Szczepionki polisacharydowe

Jak sama nazwa wskazuje, antygenem w takich szczepionkach są polisacharydy, a dokładniej – otoczka bakteryjna złożona z tych wielocukrów. Mimo że preparat nie zawiera całego patogenu, a tylko jego fragment, to skutecznie uczy organizm zwalczania określonej choroby.

We wspomnianym wyżej zestawieniu szczepionka na pneumokoki rodzaje brakuje preparatu zawierającego 23 szczepy bakterii. To właśnie on jest polisacharydowy^[5].

Szczepionki nieswoiste

To preparaty zawierające antygeny bakteryjne, których celem jest ogólne pobudzenie odporności, a nie zwalczanie jednej, konkretnej choroby. Przykładem są krople do nosa Polyvaccinum mite, których celem jest zapobieganie nawracających infekcji dróg oddechowych spowodowanych przez bakterie^[6].

Szczepionki pełno- vs. bezkomórkowe

Jeśli chodzi o szczepionki zabite rodzaje można podzielić też na pełnokomórkowe i bezkomórkowe, inaczej acelularne. Jak łatwo się domyślić, w pierwszym przypadku antygenem są całe patogeny, a w drugim – jedynie ich fragmenty (np. białka). 

Szczepionki przeciwko krztuścowi są dostępne w obu wariantach. Chociaż pełnokomórkowe z reguły wywołują silniejszą odpowiedź układu odpornościowego, to mogą częściej powodować niepożądane skutki uboczne. 

W PSO (Programie Szczepień Ochronnych) stosuje się oba rodzaje szczepionek dla dzieci. Cykl podstawowy realizuje się z użyciem preparatów pełnokomórkowych, a przypominający – acelularnymi^[7].

Szczepionki na jedną lub kilka chorób

Na rynku farmaceutycznym są dostępne szczepionki chroniące przed większą lub mniejszą ilością patogenów. Należy pamiętać, że jedną chorobę mogą wywołać różne szczepy tego samego drobnoustroju i wówczas potrzebne są preparaty wieloskładnikowe (biwalentne czy poliwalentne). 

Jeśli chodzi o szczepionki HPV rodzaje są dwa: biwalentny na 2 szczepy brodawczaka (16 i 18) oraz poliwalentny na 9 typów (w tym 16 i 18).

Preparat poliwalentny różni się od skojarzonego tym, że zawiera wiele antygenów stymulujących odporność na jedną chorobę. Skojarzony może chronić przed więcej niż jedną chorobą, np.:

• WZW A + WZW B,
• odrą, świnką i różyczką (to szczepionki żywe),
• błonicą, tężcem i krztuścem (+ ewentualnie polio).

Istnieją także rodzaje szczepionek dla dzieci, których celem jest znaczna redukcja liczby wkłuć w ramach obowiązującego w Polsce PSO. Preparaty 5w1 albo 6w1 pozwalają uodpornić małego pacjenta na wiele chorób figurujących w kalendarzu po ukończeniu jednego cyklu szczepienia^[8].

Rodzaje szczepionek a sposób podania

Szczepionki mogą być podawane na różne sposoby – od najoczywistrzego zastrzyku, przez kapsułki czy zawiesiny doustne, aż po aerozole donosowe. Na niektóre choroby można uodpornić się za pomocą kilku różnych preparatów. Poniżej podano przykłady.

• szczepionka na grypę rodzaje: żywa donosowa lub zabite iniekcyjne;
• szczepionka na dur brzuszny rodzaje: żywa doustna albo inaktywowana w formie zastrzyku;
• szczepionka na polio rodzaje: żywa doustna (OPV) albo inaktywowana w formie zastrzyku (IPV); szczepionki OPV zostały jednak wycofane w Polsce^[9].

Na kwalifikacji lekarskiej ocenia się, jaki rodzaj szczepionki wybrać, by najskuteczniej i najbezpieczniej uodpornić danego pacjenta. Jeśli nie ma przeciwwskazań i znaczącej przewagi jednego preparatu nad drugim, wybiera się wygodniejszą opcję podania.

Szczepionka rodzaje nowej generacji – czym się wyróżniają?

Informacja genetyczna w szczepionkach nowej generacji działa niczym kod programisty. Pozwala „zakomunikować” organizmowi, jak wytworzyć dany antygen, a w konsekwencji – chronić się przed chorobą. W zależności od tego, jak ten kod jest dostarczany, wyróżnia się dwa typy preparatów. 

Doskonałym przykładem jest szczepionka COVID rodzaje: mRNA i wektorowa^[10]. Czym różnią się poszczególne preparaty uodparniające przed koronawirusem?

• Szczepionki wektorowe, jak sama nazwa wskazuje, zawierają wektor (nośnik) np. w postaci zabitego wirusa, dzięki któremu fragment kodu genetycznego jest dostarczany do organizmu.
• Szczepionki mRNA, jak można się domyślić, zawierają informacyjny fragment kwasu rybonukleinowego (mRNA), w którym zakodowana jest „instrukcja”, jak wytworzyć antygen.

Szczepionka COVID rodzaje: AstraZeneca to preparat wektorowy, a Comirnaty (BioNTech/Pfizer) i Spikevax (Moderna) są szczepionkami mRNA. Żadna nie jest dostępna w TropicalMed.

Jak widać, rodzaje szczepionek są naprawdę różne, więc dopasowanie preparatu do indywidualnych potrzeb pacjenta wymaga wiedzy i wnikliwego wywiadu. Jak dokonuje się wyboru?

Jaki rodzaj szczepionki wybrać dla poszczególnych grup?

Specjaliści ds. wakcynologii zajmują się badaniem poszczególnych preparatów pod kątem skuteczności, trwałości ochrony i bezpieczeństwa. Przykładowo, istnieje rodzaj szczepionki dla seniorów i kobiet do 36. tygodnia ciąży, który chroni przed wirusem RSV wyłącznie te grupy – nie stosuje się go u dzieci ani młodzieży (sprawdź: Abrysvo).

Szczepionka na grypę rodzaje: preparat wysokodawkowy dla pacjentów od 60. roku życia ma zupełnie inny mechanizm działania jak donosowa szczepionka dla pacjentów w przedziale wiekowym 2-18 lat. 

Niekiedy są dostępne różne rodzaje szczepionek na jedną chorobę – jest tak m.in. w przypadku cholery. W takim wypadku warto wiedzieć, które szczepionki są żywe (jednodawkowa) i ocenić ich bezpieczeństwo oraz zasadność podania u konkretnego pacjenta. 

Należy pamiętać o tym, że podczas jednej wizyty nie można zastosować dwóch preparatów w formie doustnej (np. na dur brzuszny i cholerę). O koadministracji, czyli możliwości zaaplikowania kilku szczepionek jednego dnia, decyduje wykwalifikowany personel medyczny.

Jaki jest wybór rodzaju szczepionki w TropicalMed?

TropicalMed oferuje szeroką gamę preparatów ochronnych, które dostosowujemy do indywidualnych potrzeb każdego z pacjentów. Podpowiadamy, jaki rodzaj szczepionki dla seniorów, podróżnych i innych grup ryzyka będzie najskuteczniej chronił przed konkretną chorobą. 

Szczepionka rodzaje w TropicalMed: kliknij w cennik, by zapoznać się z listą preparatów dostępnych w naszym ośrodku oraz z profilowanymi pakietami szczepień. 

Podczas wizyty szczepiennej wydajemy też spersonalizowane zalecenia zdrowotne, aby strategia zapobiegania chorobom była jak najskuteczniejsza. Łącząc immunizację z przestrzeganiem zasad profilaktyki zapewnia bowiem najlepszą ochronę.

Serdecznie zapraszamy na wizytę!

FAQ - często zadawane pytania

Których szczepionek unikać?

Osoby z niedoborem odporności, w ciąży albo z problemami zdrowotnymi powinny unikać szczepionek żywych, np. na odrę, świnkę i różyczkę, żółtą febrę, ospę wietrzną czy dengę.

Jakie były rodzaje szczepionek?

Obecnie wyróżnia się szczepionki żywe (np. na żółtą febrę), zabite (np. na HPV) i nowej generacji (na COVID-19). Wśród wycofanych preparatów można wyróżnić plazmatyczne szczepionki na WZW typu B, które pozyskiwano z krwi osób zakażonych wirusem HBV.

Czy DTP to szczepionka żywa?

DTP to pełnokomórkowa szczepionka przeciwko krztuścowi, tężcowi i błonicy. Nie jest żywa, ale zawiera całe, zabite pałeczki krztuśca. Przez to może częściej wywoływać skutki uboczne niż preparaty bezkomórkowe, zawierające jedynie fragmenty bakterii.

Czy MMR to żywa szczepionka?

Tak. To szczepionka 3w1 przeciwko odrze, śwince i różyczce zawierająca żywe, osłabione (atenuowane) wirusy wszystkich trzech chorób. Nie zaleca się jej więc pacjentom z niedoborami odporności ani kobietom w ciąży – jeśli przyszła mama chce się uodpornić na groźną dla płodu różyczkę, powinna to zrobić minimum miesiąc przed planowaną ciążą.